Tuổi tác gắn liền với sự gia tăng tỷ lệ bệnh tật, nhưng điều đó không đồng nghĩa với việc dùng nhiều thuốc để duy trì sức khỏe, nhất là ở người có tuổi càng phải cẩn trọng hơn.
Hãy luôn nhớ rằng cơ thể là một khối thống nhất, hết sức tránh cho cùng một lúc dùng nhiều loại thuốc không thật cần thiết, không thật thích hợp để chữa từng triệu chứng bệnh riêng lẻ (Polypharmacy)*
Sức khỏe người cao tuổi
Từ bao đời nay, sức khỏe và tuổi thọ luôn luôn là ước vọng của con người. Biết bao sức lực và tâm huyết của nhiều thế hệ các nhà khoa học đã đổ ra nhằm kiếm tìm những phương thuốc giúp con người khỏe mạnh và sống lâu. Nhưng dù muốn hay không, chúng ta vẫn phải chấp nhận một sự thật mang tính quy luật, đó là sự giảm sút sức khỏe khi về già. “Tuổi càng cao thì sức khỏe càng thấp”. Những tiến bộ vượt bậc về y học trong nhiều thế kỷ qua, đã mang lại cho con người nhiều khả năng và giải pháp cứu chữa bệnh tật. Nhờ đó, sức khỏe và tuổi thọ của con người ngày càng được nâng cao rõ rệt.
Tuổi thọ ngày càng cao nên tỷ lệ người có tuổi trong cộng đồng ngày càng tăng, đặc biệt ở các nước công nghiệp phát triển. Theo thống kê gần đây của Tổ chức Y tế Thế giới, người có tuổi đang chiếm 11-12% dân số, ước tính đến năm 2030, con số này sẽ lên đến 17% (Theo quan niệm hiện nay người có tuổi ≥ 75 tuổi). Mục tiêu ngành y tế hiện nay không chỉ dừng lại ở việc cứu chữa bệnh tật, nâng cao tuổi thọ, giảm tỷ lệ tử vong,… mà còn phải nâng cao chất lượng cuộc sống cho mọi người; đặc biệt là cho người có tuổi, một bộ phận rất quan trọng trong mỗi gia đình và cộng đồng.
Người cao tuổi và những căn bệnh
Tuổi cao thường đi đôi với sức khỏe yếu vì chức năng của các cơ quan trong cơ thể bị giảm sút. Ngoài các căn bệnh chung, người có tuổi còn hay mắc hàng loạt các bệnh lý liên quan đến quá trình thoái hóa (thoái hóa của hệ thần kinh trung ương và ngoại vi, thoái hóa xương khớp, loãng xương,…); các bệnh lý tim mạch (thiểu năng tuần hoàn não, thiểu năng tuần hoàn vành, cao huyết áp, suy tim,…); các bệnh lý mãn tính (Phổi, gan, thận,…); các bệnh lý ác tính, các bệnh nhiễm trùng, các tình trạng suy nhược, các tình trạng bệnh do suy giảm khả năng chống đỡ của cơ thể… Cơ thể luôn là một khối thống nhất, sự suy giảm của chức năng này kéo theo sự suy giảm của một hoặc nhiều chức năng khác, nên người có tuổi thường mắc nhiều bệnh. Chính vì vậy, người có tuổi thường phải sử dụng nhiều loại thuốc. Chi phí điều trị cho người có tuổi đã chiếm tới 20-33% các chi phí về y tế của mỗi quốc gia (1990), dự tính con số này sẽ lên đến 40% vào năm 2030.
Phản ứng có hại của thuốc
Nghiên cứu về các phản ứng có hại của thuốc cho thấy:
Các phản ứng có hại của thuốc gia tăng theo số lượng thuốc và số thuốc sử dụng trên cùng một bệnh nhân. Các phản ứng có hại của thuốc tỷ lệ thuận với số lượng thuốc dùng.
Các phản ứng có hại của thuốc gia tăng theo tuổi của người dùng thuốc. Ở nhóm người có tuổi và lớn tuổi, phản ứng có hại của thuốc xảy ra nhiều hơn, rõ ràng hơn so với nhóm người trẻ.
Các phản ứng có hại của thuốc có tỷ lệ cao nhất ở nhóm người trên 70 tuổi.
Tỷ lệ người có tuổi phải vào bệnh viện vì các phản ứng có hại của thuốc rất cao (15-30%), trong khi tỷ lệ chung chỉ là 3%.
Các phản ứng có hại của thuốc xảy ra ở người có tuổi nặng nề hơn, tỷ lệ tử vong cao hơn hẳn ở người trẻ.
Các phản ứng có hại của thuốc luôn là một vấn đề đáng lo ngại cho sức khỏe người có tuổi.
Vì sao các phản ứng có hại của thuốc ảnh hưởng nhiều đến người có tuổi?
Tuổi tác làm thay đổi dược động học của thuốc:
Dược động học của thuốc nói đến tác động của các cơ quan trong cơ thể con người (gan, thận, dạ dày, ruột,…) đến việc hấp thu, chuyển hóa, phân bổ và thải trừ thuốc. Đây được coi như ảnh hưởng của cơ thể người bệnh đến thuốc.
Chức năng lọc của thận giảm dần khi tuổi cao, do khối lượng của thận giảm, số lượng các đơn vị thận giảm và dòng máu tới thận giảm. Điều này đặc biệt quan trọng đối với các độc chất và các thuốc được bài tiết qua thận (digoxi - thuốc trợ tim, các kháng sinh học aminoglycosides, lithium - thuốc chống trầm cảm, metformin - thuốc chữa bệnh tiểu đường, các thuốc ức chế men chuyển…
Sự hấp thu ở ống tiêu hóa giảm vì giảm tiết dịch dạ dày, giảm nhu động ruột, giảm dòng máu đến các cơ quan nội tạng,… điều này làm thay đổi sự hấp thu của thuốc.
Sự phân bổ của thuốc ở các mô thay đổi, vì người cao tuổi có sự gia tăng tỷ lệ mỡ, giảm tỷ lệ nước, giảm protein máu. Do đó, thuốc khó được hấp thu, hay bị tích lũy liều, dễ gây ngộ độc hoặc tác dụng phụ.
Chuyển hóa ở gan bị cản trở, vì ở người có tuổi trọng lượng gan và dòng máu tới gan giảm đi. Do đó, những thuốc chuyển hóa qua gan thường bị cản trở gây tăng tác dụng, tăng độc tính của thuốc, đặc biệt là các thuốc ức chế, thuốc chống trầm cảm…
Tuổi tác làm thay đổi dược lực học của thuốc:
Dược lực học của thuốc là các ảnh hưởng của thuốc đối với cơ thể người bệnh, được coi là “Ảnh hưởng của thuốc với cơ thể con người”. Ví dụ: Thuốc làm hạ huyết áp, thuốc làm giảm đau, thuốc làm giảm mỡ trong máu…
Dược lực học của thuốc gắn liền với sự tương tác của thuốc cùng được sử dụng trong cơ thể và tác động của những tương tác đó lên các cơ quan trong cơ thể người bệnh.
Ở người có tuổi, chức năng của các cơ quan ít nhiều đã có thay đổi, lại thường xuyên sử dụng nhiều loại thuốc; vì vậy, càng dễ bị các phản ứng có hại của thuốc.
Tuổi tác thường gắn liền với gia tăng tỷ lệ mắc bệnh, gia tăng số bệnh, và dẫn đến gia tăng các thuốc phải sử dụng.
Người lớn tuổi thường mắc một lúc nhiều thứ bệnh, nhất là các bệnh mãn tính, bị suy giảm một hoặc nhiều chức năng trong cơ thể (chức năng hô hấp, chức năng tim mạch, chức năng thận, chức năng vận động,…). Vì vậy, phải sử dụng nhiều loại thuốc, thường đòi hỏi thời gian lâu dài để bảo đảm các hoạt động bình thường của các chức năng này.
Việc sử dụng thuốc, thậm chí nhiều thuốc là điều khó tránh khỏi ở người có tuổi và chúng ta đều biết rằng các phản ứng có hại của thuốc luôn luôn tỷ lệ thuận với số lượng thuốc dùng đồng thời trên một người bệnh. Trong cơ thể người bệnh, các thuốc dùng cùng sẽ tương tác với nhau. Thuốc để điều trị bệnh này lại ảnh hưởng không tốt với bệnh khác, thậm chí còn có thể gây thêm bệnh khác. Thuốc này khi dùng chung với thuốc khác có thể tăng thêm tác dụng, mất tác dụng hoàn toàn, thậm chí ngược với tác dụng của thuốc khi dùng riêng.
Tất cả những điều này góp phần quan trọng gây nên các phản ứng có hại của thuốc cho tất cả mọi người, đặc biệt là những người có tuổi.
Tuổi tác gắn liền với sự suy giảm khả năng chống đỡ đối với các tác nhân gây bệnh như: nhiễm trùng, nhiễm virus, stress…
Sức chống đỡ với các bệnh nhiễm trùng giảm, người có tuổi rất dễ nhiễm các vi khuẩn cơ hội, các vi khuẩn Gram (-), trực khuẩn lao, các vi khuẩn trong bệnh viện,… qua đường hô hấp, đường tiêu hóa, đường tiết niệu và da niêm.
Các bệnh do virus, nấm và ký sinh vật cũng dễ mắc ở người có tuổi.
Người có tuổi dễ dàng bị ảnh hưởng của stress: việc thay đổi điều kiện sống, thay đổi việc làm, thay đổi vị trí trong gia đình và xã hội, các khó khăn, căng thẳng, khúc mắc trong gia đình và xã hội, sự thay đổi của thời tiết, sự bất đồng quan điểm và lối sống của các thế hệ trong cùng một gia đình,… đều ảnh hưởng đến người có tuổi.
Người có tuổi thường khó thích nghi với mọi sự thay đổi, vì vậy, mọi sự thay đổi kể cả những thay đổi có lợi cũng có thể trở thành stress với người có tuổi.
Có thể tránh các phản ứng có hại của thuốc?
- Số người có tuổi ngày càng tăng
Tuổi tác được xem là một trong các điều kiện chính làm tăng mức độ và tỷ lệ xảy ra các phản ứng có hại của thuốc, tăng số lượng người có tuổi phải nhập viện và tất nhiên tăng các chi phí về y tế cho cộng đồng. Nhưng tuổi tác là điều không ai có thể né tránh, xã hội càng phát triển, tuổi thọ con người ngày càng cao và tất nhiên càng có nhiều người có tuổi - đối tượng phải chịu nhiều phản ứng có hại của thuốc.
- Không thể loại bỏ hoàn toàn việc sử dụng thuốc cho người có tuổi?
Để loại bỏ triệt để các phản ứng có hại của thuốc? Điều này hoàn toàn không hợp lý, cũng không thể thực hiện được vì mục đích chính của việc dùng thuốc là để giữ gìn và tăng cường sức khỏe. Khi sức khỏe suy giảm hoặc có nguy cơ bị giảm, con người phải có những biện pháp để khắc phục. Thuốc là một biện pháp quan trọng, không thể thiếu, đã được con người sử dụng từ xa xưa cho tới nay và còn sử dụng trong tương lai. Chúng ta cũng không thể phủ nhận những điều kỳ diệu mà thuốc đã đem lại cho con người, nhiều bệnh dịch nguy hiểm đã bị tiêu diệt, nhiều bệnh nan y đã được chữa khỏi hoặc khống chế, diễn biến nhiều bệnh đã thay đổi cơ bản,… tạo nên những cuộc cách mạng trong điều trị, mang lại sức khỏe và hạnh phúc cho nhân loại.
Tuy nhiên, chúng ta cũng không thể quên rằng chính thuốc cũng có thể gây hại nếu không sử dụng hợp lý. Chúng ta có thể và cần làm mọi cách để giảm tới mức thấp nhất các phản ứng có hại của thuốc cho người có tuổi. Điều này không những làm giảm bệnh tật, giảm tỷ lệ nhập viện, mà còn tăng cường sức khỏe, tăng tuổi thọ, cải thiện chất lượng cuộc sống cho cả cộng đồng. Bởi vì, người có tuổi chẳng ai xa lạ mà chính là ông bà, cha mẹ, chú bác, cô dì, anh chị,… những người ruột thịt thân yêu nhất trong gia đình chúng ta.
- Biện pháp để giảm ADRS cho người có tuổi: sử dụng thuốc an toàn và hợp lý.
- Nguyên tắc chung khi kê toa cho người có tuổi:
Trước một người bệnh có tuổi, một bệnh dù đơn giản đến đâu cũng không được coi thường, khi cho một loại thuốc dù đơn giản đến đâu cũng cần cân nhắc và theo dõi sát, chỉ dùng thuốc khi cần, nên xem xét các biện pháp thay thế khác (nếu có thể) . Dùng thuốc đúng chỉ định, đúng liều lượng và thời gian.
Khi khám bệnh cho người có tuổi cần khám toàn diện để đánh giá các chức năng quan trọng (tim mạch, thận, gan, hô hấp,..), tìm hiểu về các bệnh đã mắc trước kia và chẩn đoán, xác định các bệnh đang mắc.
Cần điều trị toàn diện, tránh việc quá chuyên khoa: Chỉ chữa bệnh tim mạch hay chỉ chữa bệnh tiêu hóa, hay chỉ chữa bệnh xương khớp,... mà không quan tâm tới các chức năng cũng như các bệnh kèm theo khác của người bệnh.
Chỉ kết hợp thuốc khi thật cần thiết, hết sức tránh những tương tác bất lợi, tránh lạm dụng thuốc điều trị triệu chứng, tránh dùng thuốc chữa bệnh này lại làm nặng thêm bệnh kia, hoặc tạo thêm một bệnh mới, tránh điều trị tác dụng phụ của thuốc này bằng một thuốc khác, tránh dùng các thuốc hay gây ADRS.
Bất cứ triệu chứng mới nào cũng có thể là ADRS, cần theo dõi sát người bệnh để nắm được diễn biến của bệnh, kịp thời phát hiện các ADRS để có hướng xử lý.
Khi thêm một thuốc mới vào phác đồ điều trị, hãy xem xét để bỏ bớt một thuốc khác.
Nhớ rằng việc ngưng thuốc cũng quan trọng như việc bắt đầu sử dụng thuốc.
Đối với mọi bệnh, kể cả các bệnh hiểm nghèo, bên cạnh việc dùng thuốc còn có “các biện pháp không dùng thuốc” rất cần thiết, bổ trợ cho thuốc, nhiều khi thay thế hoặc giảm được một số thuốc phải dùng, phát huy vai trò thầy thuốc trong việc hướng dẫn, động viên người bệnh sử dụng các biện pháp này, đặc biệt là: Tập vận động đều đặn và vừa sức; rèn luyện tinh thần sống vui, sống khỏe, sống có ích.
* Polypharmacy: là một cụm từ để chỉ việc cho toa nhiều thứ thuốc thường là không thật sự thích hợp và cần thiết để chữa nhiều triệu chứng riêng lẻ cho người có tuổi.
PTS. BS. Lê Anh Thư
Khoa nội tổng quát và khớp, BV. Chợ Rẫy
0 comments:
Post a Comment